UWAGA |
---|
Większość artykułów w portalu to nasze własne teksty z kluczowych dziedzin związanych z naszą misją. Spora część materiałów pochodzi też z polskiej wersji Wikipedii, gdzie były odrzucone ze względu na politykę redaktorów (przeczytaj o krytyce Wikipedii). Są też i takie, które zostały przeniesione na nasze strony, gdyż stanowią istotne uzupełnienie merytorycznej treści naszego serwisu. Wszystkie artykuły podlegają edycji przez naszych Użytkowników, dlatego ich wersje mogą się różnić od prezentowanych na innych witrynach. |
Międzynarodowy alfabet fonetyczny
![]() skrót „IPA” zapisany przy pomocy MAF | |
Charakterystyka | |
Rodzaj | |
---|---|
Typ |
system alfabetyczny |
Kierunek pisma |
od lewej do prawej |
Języki pisma |
Używany do transkrypcji fonetycznej języków świata |
Czas używania |
od 1888 |
Kodowanie | |
ISO 15924 |
|
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Międzynarodowy alfabet fonetyczny[uwaga 1] (skrót MAF) – system alfabetyczny transkrypcji fonetycznej oparty w większości na alfabecie łacińskim. Został opracowany pod koniec XIX wieku przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne jako ustandaryzowana reprezentacja dźwięków we wszystkich językach mówionych[1]. MAF używany jest w leksykografii, przez nauczycieli i studentów języka obcego, językoznawców, logopedów, piosenkarzy, aktorów, twórców języków sztucznych oraz tłumaczy[2][3]
Jest on szeroko stosowanym środkiem standaryzacji zapisu fonetycznego dla wszystkich języków świata. Większość znaków została zaczerpnięta wprost z alfabetu łacińskiego lub stworzona na jego podstawie, część pochodzi z alfabetu greckiego, a część została stworzona specjalnie na jego potrzeby.
MAF jest wynikiem wieloletniej pracy fonetyków zrzeszonych w Międzynarodowym Towarzystwie Fonetycznym, założonym w Paryżu w 1886 roku. Zarówno Towarzystwo, jak i stworzony przez nie alfabet znane są pod nazwą IPA (jest to skrótowiec od International Phonetic Association). W ciągu swego istnienia alfabet IPA był kilkakrotnie zmieniany. Znaczne modyfikacje wprowadzono w 1989 roku, po konferencji w Kilonii. Następne zmiany przyniósł rok 1993. Najnowsza wersja alfabetu została opublikowana w roku 2005.
Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne zaleca, by transkrypcję fonetyczną umieszczać w nawiasach kwadratowych: „[]”. Z kolei transkrypcja fonemiczna powinna być umieszczana między ukośnikami: „/ /”.
Samogłoski
- Zobacz też:
Poniżej przedstawiono samogłoski kardynalne wpisane w tak zwany czworokąt samogłosek. Pokazuje on względną wysokość i tylność (ang. backness) samogłosek, nie jest jednak w stanie pokazać ich zaokrąglenia. Dlatego na poniższym rysunku przyjęto konwencję, że gdy symbole występują w parach, symbol z prawej strony oznacza samogłoskę zaokrągloną, natomiast symbol z lewej strony samogłoskę niezaokrągloną[4].
Przednie | Centralne | Tylne | |||
Przymknięte | |||||
Prawie przymknięte | |||||
Półprzymknięte | |||||
Średnie | |||||
Półotwarte | |||||
Prawie otwarte | |||||
Otwarte |
Uwagi
- Przed rokiem 1989 samogłoska zapisywana symbolem ɪ zapisywana była symbolem ɩ[5].
- Cztery symbole w powyższej tabeli nie posiadają pary:
- Samogłoska zapisywana symbolem ʊ jest zdefiniowana jako zaokrąglona; przed rokiem 1989 zapisywana była ona symbolem ɷ[6]. Jej niezaokrąglony odpowiednik występuje rzadko, na przykład w europejskiej odmianie języka portugalskiego[7].
- Zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ə nie jest sprecyzowane[5].
- Samogłoska zapisywana symbolem æ jest zdefiniowana jako niezaokrąglona[8]. Jej zaokrąglony odpowiednik występuje tylko w języku duńskim[9][10].
- Choć zaokrąglenie samogłoski zapisywanej symbolem ɐ nie jest sprecyzowane[8], w zdecydowanej większości przypadków jest to samogłoska niezaokrąglona. Jedynym językiem posiadającym samogłoskę prawie otwartą centralną zaokrągloną jest język sebei używany w Ugandzie, który zarazem jest jednym językiem kontrastującym niezaokrąglone i zaokrąglone samogłoski prawie otwarte centralne[11].
- Dialekt miasta Hamont języka limburskiego kontrastuje trzy stopnie tylności długich samogłosek otwartych niezaokrąglonych: przednie [aː], centralne [äː] i tylne [ɑː][12][13]. Takie potrójne rozróżnienie jest bardzo rzadko spotykane.
- W latach 2011–2012 komitet Międzynarodowego Towarzystwa Fonetycznego zagłosował przeciw dodaniu do MAF odrębnego symbolu (ᴀ) dla samogłoski otwartej centralnej niezaokrąglonej[14].
Spółgłoski płucne
Pojedyncza artykulacja[15]
Podział w kolumnach według miejsca artykulacji; w rzędach według sposobu artykulacji. Spółgłoski umieszczone po lewej stronie komórek tabeli są bezdźwięczne, po prawej – dźwięczne.
Dwu- wargowe |
War- gowo- zębowe |
Zębowe | Dzią- słowe |
Zadzią- słowe |
Retro- fleksyjne |
Podnie- bienne |
Miękko- podnie- bienne |
Języcz- kowe |
Gar- dłowe |
Nagło- śniowe |
Krta- niowe | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nosowe | m̥ m | ɱ | n̥ n | ɳ̊ ɳ | ɲ̊ ɲ | ŋ̊ ŋ | ɴ | ||||||||||
Zwarte | p b | p̪ b̪ | t d | ʈ ɖ | c ɟ | k ɡ | q ɢ | ʡ | ʔ | ||||||||
Szczelinowe | ɸ β | f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | ʂ ʐ | ç ʝ | x ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | ʜ | ʢ | h ɦ | ||
Aproksymanty | β̞ | ʋ̥ ʋ | ɹ̥ ɹ | ɻ̊ ɻ | j̊ j | ɰ̊ ɰ | ʔ̞ | ||||||||||
Drżące | ʙ̥ ʙ | r̥ r | ɽ̊r̥ ɽr | ʀ̥ ʀ | я* | ||||||||||||
Uderzeniowe | ⱱ̟ | ⱱ | ɾ̥ ɾ | ɽ̊ ɽ | ɢ̆ | ʡ̯ | |||||||||||
Boczne szczelinowe | ɬ ɮ | ɭ̊˔ ɭ˔ | ʎ̝̊ ʎ̝ | ʟ̝̊ ʟ̝ | |||||||||||||
Boczne aproksymanty | l̥ l | ɭ̊ ɭ | ʎ̥ ʎ | ʟ̥ ʟ | ʟ̠ | ||||||||||||
Boczne uderzeniowe | ɺ | ɭ̆ | ʎ̆ | ʟ̆ |
Uwagi:
- Obszary zaznaczone kolorem szarym oznaczają dźwięki uważane za niemożliwe do wyartykułowania.
Koartykulacja[16]
ʍ | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
w | Półotwarta wargowo-miękkopodniebienna |
ɥ | Półotwarta wargowo-podniebienna |
ɕ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
ʑ | Szczelinowa dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
ɧ | Szczelinowa zadziąsłowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɫ | Półotwarta boczna zębowa welaryzowana |
Spółgłoski niepłucne[17]
Mlaski | Iniektywne | Ejektywne | |||
---|---|---|---|---|---|
ʘ | Dwuwargowy | ɓ | Dwuwargowa | ʼ | Na przykład: |
ǀ | Laminalny dziąsłowy („zębowy”) | ɗ | Dziąsłowa | pʼ | Dwuwargowa |
ǃ | Apikalny (za)dziąsłowy („retrofleksyjny”) | ʄ | Podniebienna | tʼ | Dziąsłowa |
ǂ | Laminalny zadziąsłowy („podniebienny”) | ɠ | Miękkopodniebienna | kʼ | Miękkopodniebienna |
ǁ | Boczny dziąsłowy („lateralny”) | ʛ | Języczkowa | sʼ | Szczelinowa dziąsłowa |
Afrykaty i spółgłoski podwójnie artykułowane
Spółgłoski zwarto-szczelinowe (afrykaty) oraz spółgłoski z podwójną artykulacją są w IPA reprezentowane przez dwa znaki połączone łuczkiem. Alternatywnie, dla niektórych afrykat można użyć jednego znaku – ligatury.
Łączenie | Ligatura | Opis |
---|---|---|
t͡s | ʦ | afrykata dziąsłowa bezdźwięczna |
d͡z | ʣ | afrykata dziąsłowa dźwięczna |
t͡ʃ | ʧ | afrykata zadziąsłowa bezdźwięczna |
d͡ʒ | ʤ | afrykata zadziąsłowa dźwięczna |
t͡ɕ | ʨ | afrykata dziąsłowo-podniebienna bezdźwięczna |
d͡ʑ | ʥ | afrykata dziąsłowo-podniebienna dźwięczna |
t͡ɬ | – | afrykata boczna dziąsłowa bezdźwięczna |
k͡p | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna bezdźwięczna |
ɡ͡b | – | zwarta wargowo-miękkopodniebienna dźwięczna |
ŋ͡m | – | nosowa wargowo-miękkopodniebienna |
Jednostki suprasegmentalne[18]
ˈ | Akcent główny |
ˌ | Akcent poboczny |
ː | Długość (samogłoska długa lub geminata) |
ˑ | Półdługość |
˘ | Dodatkowa krótkość |
. | Podział sylabowy |
‿ | Połączenie międzywyrazowe |
Intonacja
| | Pauza krótsza |
‖ | Pauza dłuższa |
↗ | Intonacja wznosząca |
↘ | Intonacja opadająca |
Tony[19]
Do oznaczania tonów w IPA można używać znaków diakrytycznych albo specjalnych liter tonalnych.
e̋ albo ˥ | Bardzo wysoki |
é albo ˦ | Wysoki |
ē albo ˧ | Średni |
è albo ˨ | Niski |
ȅ albo ˩ | Bardzo niski |
ě | Wznoszący |
ê | Opadający |
↓e | Przesunięcie zstępujące |
↑e | Przesunięcie wstępujące |
Znaki diakrytyczne[20]
Tę sekcję należy dopracować |
Diakrytyki to małe znaczki umieszczone obok symboli IPA aby pokazać dokładną wymowę[21] „Pod-diakrytyki” (znaczki normalnie umieszczane poniżej symbolu IPA) mogą być umieszczane nad znakiem mającym descender (potocznie nazywany ogonem), e.g. ŋ̊[21].
„Bezkropkowe” i, <ı>, jest używane, kiedy kropka interferowałaby z diakrytykami. Inne symbole IPA mogą występować jako diakrytyki, aby przedstawić fonetyczne szczegóły: tˢ (fricative release), bʱ (dysząco dźwięczny), ˀa (preglottalizacja), ᵊ (epentetyczna szwa), oʊ (dyftongizacja). Bardziej zaawansowane diakrytyki pojawiły się w Rozszerzonym IPA dla dokładniejszego zapisania wymowy.
Diakrytyki sylabiczności | |||
---|---|---|---|
ɹ̩ n̩ | Zgłoskotwórcze | e̯ ʊ̯ | Niezgłoskotwórcze |
Consonant-release diacritics | |||
tʰ dʰ | Przydecha | d̚ | Bez plozji (spółgłoska zatrzymana) |
dⁿ | Plozja nosowa | dˡ | Plozja boczna |
Diakrytyki dźwięczności | |||
n̥ d̥ | Bezdźwięczne | s̬ t̬ | Dźwięczne |
b̤ a̤ | Dysząco dźwięczneb | b̰ a̰ | Skrzypiąco dźwięczne |
Diakrytyki artykulacji | |||
t̪ d̪ | Zębowe | t̼ d̼ | Językowo-wargowe |
t̺ d̺ | Apikalne | t̻ d̻ | Laminalne |
u̟ t̟ | Wysunięte do przodu | i̠ t̠ | Wysunięte do tyłu |
ë ä | Centralizacja | e̽ ɯ̽ | zbliżenie do szwy |
e̝ ɹ̝ ˔ | Podwyższenie (ɹ̝ = Spółgłoska szczelinowa dziąsłowa dźwięczna) | ||
e̞ β̞ ˕ | Obniżenie (β̞ = spółgłoska półotwarta dwuwargowa) | ||
Diakrytyki koartykulacji | |||
ɔ̹ x̹ | Mniej zaokrąglone | ɔ̜ x̜ʷ | Bardziej zaokrąglone |
tʷ dʷ | Labializowane | tʲ dʲ | Palatalizowane |
tˠ dˠ | Welaryzowane | tˁ dˁ | Faryngalizowane |
ɫ z̴ | Welaryzowane lub faryngalizowane | ||
e̘ o̘ | Uniesiony korzeń języka | e̙ o̙ | Obniżony korzeń języka |
ẽ z̃ | Nosowe | ɚ ɝ | Rotacyzacja |
- Uwagi
- a Aspiracja spółgłosek dźwięcznych również jest dźwięczna. Wielu lingwistów woli jeden z diakrytyków przeznaczonych do dyszącej dźwięczności.
- b Niektórzy lingwiści stosują ten symbol dyszącej dźwięczności tylko do sonorantów i transkrybują obstruenty jako bʱ.
Stan głośni może być dokładnie oddany za pomocą diakrytyków. Seria spółgłosek przedniojęzykowych zwartych od otwartej do zamkniętej głośni to (zobacz dźwięczność):
[t] | bezdźwięczna | [d̤] | dysząco dźwięczna |
[d̥] | luźno dźwięczna | [d] | „zwykła” dźwięczna |
[d̬] | sztywno dźwięczna | [d̰] | skrzypiąco dźwięczna |
[ʔt͡] | glottalizacja |
Powiązanie z fonetyką polską
Orientacyjne odniesienie głosek polskiej wymowy i w konsekwencji liter polskiego alfabetu do alfabetu IPA znajduje się w dodatku do polskiego wikisłownika – odsyłacz jest podany obok z prawej strony.
Uwagi
- ↑ W polskich opracowaniach często można spotkać się z angielską nazwą International Phonetic Alphabet oraz skrótem IPA, czasami również z francuską nazwą Alphabet phonétique international (API).
Przypisy
- ↑ International Phonetic Association 1999 ↓, s. 3.
- ↑ MacMahon 1996 ↓.
- ↑ Wall 1989 ↓.
- ↑ International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge University Press. ISBN 0-521-63751-1.
- ↑ 5,0 5,1 IPA 1999 ↓, s. 167.
- ↑ IPA 1999 ↓, s. 13, 169–170.
- ↑ Cruz-Ferreira 1999 ↓, s. 127.
- ↑ 8,0 8,1 IPA 1999 ↓, s. 166.
- ↑ Grønnum 1998 ↓, s. 100.
- ↑ Basbøll 2005 ↓, s. 46.
- ↑ UPSID SEBEI. [dostęp 2016-02-16].
- ↑ Verhoeven 2007 ↓, s. 221.
- ↑ Choć Verhoeven pierwsze dwie samogłoski zapisuje jako /æː/ i /aː/, to z czworokątu samogłoskowego na stronie 221 wynika jasno, że mają dokładnie ten sam stopień otwarcia (całkowicie otwarty), /æː/ jest całkowicie przednie, /aː/ jest centralne, a /ɑː/ całkowicie tylne.
- ↑ Keating 2012 ↓, s. 245.
- ↑ IPA: Pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-16)]. (ang.).
- ↑ IPA: Symbols. [dostęp 2013-10-04]. (ang.).
- ↑ IPA: Non pulmonic. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-02-24)]. (ang.).
- ↑ IPA: Suprasegmentals. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-23)]. (ang.).
- ↑ IPA: Tones. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-06-27)]. (ang.).
- ↑ IPA: Diactrics. [dostęp 2013-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-18)]. (ang.).
- ↑ 21,0 21,1 International Phonetic Association, Handbook, p. 14-15.
Bibliografia
- Hans Basbøll: The Phonology of Danish. Nowy Jork: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-203-97876-5. (ang.).
- Madalena Cruz-Ferreira: Portuguese (European). W: Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 126–130. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Nina Grønnum. Danish. „Journal of the International Phonetic Association”. 28 (1&2), s. 99–105, 1998. DOI: 10.1017/s0025100300006290. (ang.).
- International Phonetic Association (IPA): Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999. ISBN 978-0-521-65236-0. (ang.).
- Patricia A. Keating. IPA Council votes against new IPA symbol. „Journal of the International Phonetic Association”. 42 (2), s. 245, 2012. DOI: 10.1017/S0025100312000114. (ang.).
- Jo Verhoeven. The Belgian Limburg dialect of Hamont. „Journal of the International Phonetic Association”. 37 (2), s. 219–225, 2007. DOI: 10.1017/S0025100307002940. (ang.).
- International Phonetic Association: Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge University Press, 1999. ISBN 0-521-63751-1.Sprawdź autora:1.
- Michael K. C. MacMahon: Phonetic Notation. W: Peter T. Daniels, William Bright: The World’s Writing Systems. Nowy Jork: Oxford University Press, 1996, s. 821–846. ISBN 0-19-507993-0.
- Joan Wall: International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction. Pst Records, 1989. ISBN 1-877761-50-8.
Linki zewnętrzne
- Wirtualna klawiatura IPA
- Oficjalna strona internetowa IPA
- Darmowe czcionki Unicode ze znakami IPA: